Bu ko’rinish boshqa, ancha ko’zga tashlanadigan tendentsiya: Xitoy millatchiligining kuchayishi taassurotlarini uyg’otadi. Onlayn ommaviy forumlarda liberal qarashlarni topish odatda qiyin. Internet ularga qarshi chiqishga jur’at etgan bir necha kishiga hujum qiladigan rejim uchun G’arbdan nafratlanadigan quvnoqlarning ovozlari bilan to’ldirilgan. Janob Si liberallarning ovozini o’chirishga qaratilgan tinimsiz sa’y-harakatlari tufayli millatchilar keng maydonga ega. 1980-yillardan farqli o’laroq, Xitoyning intellektual landshafti janob Si tomonidan qayta quvvatlangan va mustahkamlangan partiya tomonidan hayotiylik so’rilib, bir hil ko’rinishi mumkin.
Shunga qaramay, liberalizm hayratlanarli darajada chidamli. Janob Liuning fikricha, nozik yo’llar bilan u ko’proq tarafdorlarni jalb qilishi mumkin. Bu faol norozilik tarqalmoqda, degani emas. Undan uzoqda. Janob Si Tszinpinning bosimlari Xitoyning siyosiy tizimini qat’iy va ochiq tanqid qiladigan har qanday odamning erkin qolishini imkonsiz qildi. Yuqori texnologiyali kuzatuv va yirik ichki xavfsizlik apparati yordamida partiya qat’iy nazorat ostida bo’ladi. Boshqa Tyananmenni tasavvur qilish qiyin.
Ammo liberallar har doim ham dissidentlar bo’lishi shart emas (yoki ular chapga moyil bo’lishi shart emas, chunki yorliq ko’pincha tushuniladi). Ular hatto partiyaning qulashini tartibsizlikning retsepti sifatida ko’rib, uni qo’llab-quvvatlashlari mumkin. Ular ko’proq shaxsiy va iqtisodiy erkinlikni xohlaydigan odamlardir. Ular, hattoki, hukumat istaklari bilan to’qnash kelganda ham, shaxsiy huquqlar tarafdorlari. Ular G’arb demokratiyalari qo’llab-quvvatlayotgan qadriyatlarga qoyil qolishadi, garchi ular G’arbning ishlarida kamchiliklarni ko’rsalar ham. O’zgacha fikrning sinonimi bo’lmasa-da, liberalizm uning manbai bo’lishi mumkin.
Uning ta’siri janob Xi nima uchun unga qarshi kurashishga ko’p e’tibor qaratishini tushuntiradi. 31 avgust kuni, yangi oʻquv yili boshlanar ekan, Kommunistik partiyaning asosiy nazariy jurnali “Qyushi” janob Si tomonidan 2018-yilda soʻzlagan nutqini qayta nashr etdi. Unda u Gʻarbning yoshlarni nishonga olib, tajovuzkorlikni qoʻzgʻatishga qaratilgan qatʼiy saʼy-harakatlari haqida ogohlantirdi. Xitoyda “rangli inqilob”. “Yoshlar uchun kurash uzoq va shiddatli kurashdir”, dedi janob Si. “Biz mag’lub bo’la olmaymiz va yutqazmasligimiz kerak. Biz hushyor bo’lishimiz kerak!”
Xorijdagi olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ba’zi tushunchalarni beradi. 2022 yilda Vashingtondagi Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazidan Skott Kennedi va Ilariya Mazzokko Jennifer Pan va Yiqing Xu tomonidan bir necha yil davomida to’plangan ma’lumotlarga tayanib, Xitoy fuqarolarining fikrlari “kutganidan ko’ra xilma-xil va liberal” deb yozgan edi. Stenford universiteti “Millatchilar juda ko’p, ammo iqtisodiy islohotlar va siyosiy liberalizm tarafdorlari ham bor.” O’tgan yili Gavayidagi Osiyo-Tinch okeani xavfsizlik tadqiqotlari markazida bo’lgan Sungmin Cho o’tgan yilgi bunday tadqiqotlarni ko’rib chiqishda, Xitoy fuqarolarining aksariyati partiya boshqaruvi tomonidan ta’minlangan barqarorlikni olqishlagan bo’lsa-da, “demokratik me’yorlar va qadriyatlarni qo’llab-quvvatlaganliklarini ham aytdi. vaqt o’tishi bilan ortdi”.
Ba’zi tadqiqotchilar bunga ishonchlari komil emas. Kanzas universiteti xodimi Jon Jeyms Kennedi bu yil chop etilgan “Xitoy birinchi raqamli: yuksalayotgan kuchning rivojlanayotgan qadriyatlari” nomli ko‘p mualliflik asarida 2018-yilda o‘tkazilgan so‘rovnoma xalqaro loyiha seriyasining eng so‘nggisi ekanligini yozgan. Jahon Qadriyatlari So’rovi – gey huquqlari, gender tengligi va hokimiyatga hurmat kabi masalalar bo’yicha Xitoy qarashlarida “konservativ tendentsiya” paydo bo’lganini ko’rsatdi.
Biroq, 2018 yildan beri ko’p narsa o’zgardi. Pandemiyaning dastlabki ikki yilida partiya aniq qo’llab-quvvatlandi, chunki Xitoy kovid-19 tarqalishini muvaffaqiyatli o’z ichiga oldi, G’arb davlatlari esa shov-shuvga tushdi. Xitoy targ’ibotchilari G’arb demokratiyasining zaifligidan nafratlanib, buning ustiga pichan yasadilar. Ko’pchilik xitoyliklar hukumatning fikriga qo’shilishdi. Ammo 2022 yilda kayfiyat o’zgargandek tuyuldi. O’sha yili dunyoni qamrab olgan virusning Omicron variantini o’z ichiga olish qiyinligiga qaramay, janob Si o’zining nol-kovid strategiyasini amalga oshirishga qat’iy qaror qilgani, bir necha kun yoki hafta davomida uyda qolishga majbur bo’lgan millionlab odamlarning g’azabini qo’zg’atdi.
O’n yil avval janob Si hokimiyatga kelganidan beri birinchi marta ko’p shaharlarda norozilik namoyishlari boshlandi. Noyabrdagi namoyishlar kichik, ammo jasur edi. Ishtirokchilar blokirovkalarni to’xtatishni talab qilishdi, shuningdek, siyosiy shikoyatlarni tarqatishdi. Ular tsenzurani tanqid qildilar, o’z fikrlarini bildirish uchun bo’sh qog’oz varaqlarini ko’tardilar. Ba’zilar janob Si va partiyani ag’darishga chaqirishdi. Qisqacha aytganda, liberal buloq otilib chiqdi.
Norozilik namoyishlari deb nomlana boshlagan “oq qog‘oz harakati” janob Si o‘zgacha fikrdan xavotirlanish noto‘g‘ri emasligini ko‘rsatdi.Keyingi haftalarda politsiya harakatga kirishdi, ishtirokchilarni kuzatib, ko‘pchilikni ogohlantirdi va o‘nlab odamlarni hibsga oldi.
Bunday qo’rquv muhitida oz sonli liberallar ochiq gapirishga jur’at eta oladilar. Ammo Xitoyning bir qancha joylarida yosh shaharlik xitoylar bilan suhbatlar shuni ko’rsatadiki, oq qog’oz harakati liberallar uchun katta lahza bo’lgan va mamlakatning nol koviddan to’satdan xaotik chiqib ketishi – 1 milliondan ortiq o’limga olib kelgan deb o’ylangan, asosan qariyalar. odamlar – bu janob Si avtoritarizm brendining ba’zi tarafdorlari uchun uyg’onish qo’ng’irog’i edi. Xitoyni boshqarish usuli haqidagi kinizm yanada keng tarqalgan. Bu endi ko’pchilik bir partiyaviy boshqaruvga zudlik bilan barham berishni xohlaydi degani emas. Ammo ma’yuslik seziladi. Iqtisodiyotning sust ko’rsatkichlari bunga qo’shiladi.
Pekinda janob Liuning kitob do’koni kamdan-kam uchraydi. Ehtimol, rasmiylar uni yopish ko’pchilikni g’azablantiradi va ozgina narsaga erishadi deb hisoblashadi. Isaiah Berlin, Fridrix Hayek va Lyudvig fon Mizesning (janob Liuning bestsellerlari qatorida) asarlarini Internetda va kutubxonalarda topish mumkin. Ammo yoshlarning Xitoydagi yoki xorijdagi kamroq zulmli shaharlarga oqimiga qarang va siz liberal intilishni sezishingiz mumkin. Yaqinda Pekinda magistraturani tamomlagan Chjan Jinping (taxallusi) shunday deydi: “Menimcha, kovid cheklovlari koʻplab xitoyliklarni shunday fikrga: boshqa mamlakatlarga hijrat qilishga undadi. o’z xalqiga quloq solmayapti.”
Haqiqat uchun qazish
Chjan xonim uchun burilish nuqtasi 2019 yilda, demokratiya tarafdori norozilik namoyishlari Gonkongni qamrab olgan paytda bo’ldi. Materikda namoyishchilarga qarshi millatchilar g’azabi ko’tarildi. Partiya ularni Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan ayirmachilar sifatida ko‘rsatdi. Ko’pgina yosh xitoyliklar bu liniyani sotib olishdi: internet tsenzurasi boshqa hech kimning ustun bo’lishiga imkon bermadi. Ammo Chjan xonim “buyuk xavfsizlik devori” orqali o’tib, boshqa voqeani topdi. Uning hukumatga bo’lgan ishonchi 100% dan 80% gacha pasaydi, deydi u. Nol kovidning so’nggi oylari uni yanada katta skeptikga aylantirdi. “Men bo’lardim. Xitoy xalqi Xitoy rahbariyatini qiyin yo’ldan o’rgandi.” Uning partiyaga ishonchi hozir “juda past”.
Janubi-g‘arbiy Chengdu shahri poytaxtning bo‘g‘uvchi siyosatidan uzoqlashishni istaydigan yosh, liberal fikrdagi xitoyliklar uchun mashhur manzildir. Bu norozilik uchun nirvana emas. Partiyaning ochiq tanqidchilari hamon politsiya nishoniga aylanmoqda. Ammo bir oz ko’proq erkinlik bor – uning kafelarida va er osti musiqasiga qarshi madaniyatda; va yumshoq, subtropik iqlim bilan oziqlangan tinch hayot tarzida, bu Pekinning shafqatsiz ekstremallaridan yaxshi dam olishdir. Bu erda bir nechta liberal yo’naltirilgan kitob do’konlari mavjud. Bir javonda ikkita tarjima asarning bir nechta nusxasi mavjud. Birinchisi, Albert Kamyuning 1947-yilda nashr etilgan “O‘lat” asari. Unda kasallik vayron bo‘lgan shahar, nol-kovid dahshatlari haqida oldindan ko‘ra ko‘rinadigan tarzda tasvirlangan. Ikkinchisi Jorj Oruellning “O‘n to‘qqiz sakson to‘rt” asari.
Chengdu shahrida shalong (“salon” so’zidan kelib chiqqan) deb nomlanuvchi kichik yig’ilishlarga qo’shilish oson, ularda odamlar kitoblar va dolzarb voqealarni muhokama qiladilar – lekin bir shalong ishqibozi ta’kidlaganidek, Lao da yoki katta xo’jayin bilan bog’liq hech narsa bo’lmasa-da. (Hatto Chengduda ham kam odam janob Xini tanqid qilishga jur’at eta olmaydi.) Tashkilotchilarning aytishicha, bunday tadbirlar keng tarqalgan.
Bir vaqtning o’zida, ko’pchiligi 20-30 yoshlardagi va ko’pchiligi bir-biriga noma’lum bo’lgan uch o’nga yaqin odam yorqin yoritilgan ko’rgazma maydoniga yig’ilishdi. Ular WeChat tarmog‘ida (Xitoyning diqqat bilan kuzatiladigan WhatsApp ekvivalenti) tarqatilgan “Isroilning XAMASga qarshi urushi o‘zini-o‘zi himoya qilish doirasidan tashqariga chiqdi” mavzusidagi munozaraga e’lon qilingan edi. Rasmiy ommaviy axborot vositalarida va internetda zo’ravonlikni HAMASning vahshiyliklarini e’tiborsiz qoldirib, g’olib deb e’lon qilish uchun bu tartibli muhokamaning g’alabasi bo’ldi nutq, – deydi ishtirokchilardan biri. “Bu gapirish imkoniyatiga ega bo’lish juda yaxshi.”
Pekin bo’g’uvchiroq, ammo liberal fikrlash poytaxtda ham keng tarqalgan. Buning yorqin belgilaridan biri ayollarning, xususan, yoshlar va bilimdonlarning jinsiy aloqa bilan bog’liq muammolarni muhokama qilish uchun yig’ilishlaridir. Janob Si feministik faollikni qattiq bosdi. Rasmiylar buni partiyaga qarshi norozilik fronti deb biladi. 2015-yilda Xalqaro xotin-qizlar kuni arafasida besh nafar nufuzli faol hibsga olinganidan beri ayollar muammolari bilan bog‘liq tashviqot ishlari deyarli o‘tkazilmagan. 2018-yilda #MeToo harakatiga javoban, xitoylik ayollar oʻzlarining shikoyatlarini eʼlon qilish uchun internetga kirishdi. Ammo hukumat ularning ovozini o’chirishga ham harakat qildi. Iyun oyida taniqli #MeToo faoli qo’poruvchilik uchun besh yillik qamoq jazosiga hukm qilindi.
Biroq, onlayn va oflayn rejimda ayollar kamsitish va zo’ravonlikka qarshi kurashda bir-birlarini rag’batlantirish uchun to’planishadi. Feministik kitoblarga bo’lgan talab bu mavzuga qiziqish qanchalik ortib borayotganini ko’rsatadi. Tokio universitetining faxriy professori Ueno Chizukoning asarlari eng mashhurlari qatoriga kiradi. 2019 yilda u yangi talabalarga oliy ta’limdagi gender tengsizligi haqida gapirdi. U Yaponiyada qizlarning kawaii yoki yoqimli bo’lishi va ayollar erkaklar tomonidan tahdid sifatida ko’rinmaslik uchun o’zlarining ilmiy yutuqlarini yashirishlari haqidagi umidlarga hujum qildi.
Janob Si tomonidan konservativ oilaviy qadriyatlarni targ‘ib qilish, ayollarning ona sifatidagi rolini ta’kidlash kampaniyasi chog‘ida Ueno xonimning nutqi xitoylik ayollar orasida katta qiziqish uyg‘otdi. Bu ijtimoiy tarmoqlarda tarqaldi. Uning videosi 1 milliondan ortiq xit yig’di. Xitoy noshirlari Ueno xonimning feminizm haqidagi kitoblarining tarjimalarini chiqarishga shoshilishdi. Hozirda 20 dan ortiq sotuvda. Ularning yuz minglab nusxalari sotilgan. “So’nggi yillarda Xitoyda feministik g’oyalar tez tarqaldi va ko’plab yoshlarga ta’sir o’tkazdi”, deydi 2022 yilda davlat xavfsizlik politsiyasi tomonidan ta’qibdan keyin Xitoyni tark etgan xitoylik jurnalist Jiang Syue. “Bu muqarrar ravishda shaxsiy huquqlar haqidagi fikrlarni o’z ichiga oladi.”
Talabalar shaharchasiga kelsak, xitoylik akademiklar tomonidan olib borilgan ko’plab tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, erkin fikrlash munosabatlari hech bo’lmaganda ba’zilar uchun jozibador bo’lib qolmoqda. 2019-yilda Xenan provinsiyasidagi to‘rtta universitetda so‘rovda qatnashgan 1400 dan ortiq talabalarning 40% dan ortig‘i liberalizm talabalar orasida ta’sirli ekanligiga ishonishini aytdi. Tadqiqotchi Cao Chongning ta’kidlashicha, bunday fikrlash “kollej talabalarining asosiy qadriyatlariga putur etkazdi va axloq va adolat me’yorlarini xira qildi”.
1980-yillarda universitetlarda liberalizmning tarqalishi qisman siyosat tomonidan rag’batlantirildi. Rahbariyatdagi islohotchilar partiyaning ommaviy axborot vositalari va akademik doiralar ustidan nazoratini yumshatib, Xitoyni maoist totalitarizmdan uzoqlashishni xohlashdi. Bugungi kunda bunday islohotchilar ko’rinmaydi. Janob Si ularni jim qildi. Ular tomonidan qo’llab-quvvatlangan Yanxuang Chunqiu jurnali 2016 yilda tugatilgan.
Ishsizlikning ortib borayotgani, mulk bozoridagi tebranishlar va sekinlashgan iqtisodiyot sharoitida politsiya tartibsizliklar uchun kuchaytirilgan shay holatga keladi. Ikki amerikalik olim, Skott Rozel va Martin Uayt tengsizlikka munosabatga oid ma’lumotlarni tahlil qildilar. Ularning aniqlashicha, ko’pchilik bir paytlar qobiliyatning etishmasligi ba’zi odamlarning nima uchun kambag’al ekanligini tushuntiradi deb ishonishgan. Endi ular tizimni ayblashlari mumkin. Lekin ular namoyish qilishlarini kutmang.
Liberallar bosimning oxiri ko’rinmaydi. 71 yoshli janob Si iste’foga chiqishni rejalashtirayotgani haqida hech qanday alomat yo’q. Kim uning vorisi bo’lib chiqsa, partiya o’z mafkuraviy ta’sirini yumshatishi mumkin bo’lgan qulashi haqidagi xavotiriga sherik bo’lishi mumkin. 1980-yillarda islohotchilar va qattiqqo’l tarafdorlar o’zaro janjallashgani sababli, qisman partiyadagi falaj tufayli namoyishlar kuchaygan. Balki, Xi Szinpindan keyin partiya yana bunday nizolarni boshdan kechirishi mumkin. Agar shunday bo’lsa, ko’chalarda yana bir liberal rangdagi muxolif fikrlar paydo bo’lishi mumkin. Ammo bu uzoq kutish bo’lishi mumkin.
© 2024, The Economist Newspaper Ltd. Barcha huquqlar himoyalangan. Litsenziya ostida nashr etilgan The Economist’dan. Asl tarkibni www.economist.com saytida topish mumkin
